برهان انبرهان ان یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به معنای استدلال از معلول به علت، یا از چیزی به ملازم آن چیز است. ۱ - اقسام برهانبرهان به حسب ویژگی حدوسط در آن بر دو قسم است: برهان انّ و برهان لم ّ. عمده در حصول نتیجه قیاس حدوسط است، زیرا حدوسط در هر قیاسی علت حکم (تصدیق ذهنی) به ثبوت اکبر برای اصغر است (چه در خارج نیز علت وجود اکبر برای اصغر باشد و چه نباشد)، از این رو حدوسط را واسطه در اثبات یا همان واسطه در تصدیق و ثبوت ذهنی اکبر برای اصغر می‌گویند. ۲ - برهان انیهرگاه حدوسط در برهانی فقط علت تصدیق ذهنی به ثبوت اکبر برای اصغر باشد (نه علت وجود خارجی اکبر برای اصغر) آن برهان را «برهان انّ» نامند. اِنّیّت، مصدر صناعی است (مثل لمّیّت) که از کلمه «انّ» گرفته شده است و برثبوت و وجود دلالت دارد. این برهان به این دلیل، «انّی» نامیده می‌شود که وجود حکم را ثابت می‌کند و علت خارجی شناخته نمی‌شود. ۳ - برهان لمیدر «برهان لمّ» حدوسط هم علت ذهنی ثبوت اکبر برای اصغر است و هم علت خارجی آن؛ به بیان دیگر، حدوسط هم واسطه در اثبات (علت تصدیق یا علت ذهنی) اکبر برای اصغر و هم واسطه در ثبوت (علت وجود یا علت خارجی) اکبر برای اصغر است. با توجه به نکته فوق، برهان انّ، برهانی است که حدوسط در آن فقط واسطه در اثبات باشد؛ یعنی واسطه، فقط علت ذهنی باشد نه علت خارجی و علت وجود در خارج. ۴ - اقسام برهان انیبرهانِ اِنّ بر دو قسم است: ۱. برهانی که در آن از وجود معلول به وجود علت استدلال می‌شود که اصطلاحاً به آن «دلیل» گفته می‌شود؛ مانند اینکه از علائمی چون سرفه‌های خشک، رنگ زرد وکم‌خونی به بیماری سل حکم شود. این برهان، دلیل حکم به مسلول شدن را بیان می‌کند، ولی علت مسلول شدن را بیان نمی‌کند. این قسم از برهان اِنی مفید یقین نیست؛ یعنی اگر چیزی می‌تواند علل متعددی داشته باشد از طریق برهان اِنّ نمی‌تواند علت معیّنی از میان این علل را اثبات کند، هر چند اصل علت را به صورت قطعی اثبات می‌کند. ۲. برهانی که در آن بر ملازمات عامه تکیه می‌شود و از یک ملازم، وجود ملازم دیگر اثبات می‌شود که اصطلاحاً به آن برهان اِنّ مطلق می‌گویند؛ مانند استدلال از روز بودن به روشنی کره زمین که هر دو معلول علت ثالثی (طلوع خورشید) هستند، ولی با هم تلازم دارند. این قسم از برهان اِنی مفید یقین است و در فلسفه تنها همین قسم از برهان به‌کار می‌رود. به برهان اِنّ، برهان اِنّی، برهان هستی و قیاس دلالت نیز گفته می‌شود. [۸]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۳۳۹.
۵ - نکتهبرخی از منطقیان گفته‌اند: «اتکا بر علیت، اختصاص به برهان ندارد، بلکه هر قیاسی چه برهانی یا خطابی یا جدلی یا سفسطی، متکی بر مبدا علیت است. فرقی که هست این است که تحقق علیت در قیاس برهانی، یقینی و در غیر برهان، تسلیمی و ادعایی است؛ بنابراین همچنان‌که برهان به انّی و لمّی تقسیم می‌شود، سایر صناعات نیز دارای انّی و لمّی است، هر چند که اطلاق انّی و لمّی در باره غیر برهان بر خلاف اصطلاح است». [۱۰]
ابوالبركات ابن‌ملكا، هبه‌الله بن علي، الکتاب المعتبر فی الحکمة، ص۲۱۰.
[۱۱]
شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات، ص۷۵.
۶ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • شهاب‌الدین سهروردی، یحیی بن حبش، منطق التلویحات. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، دانشنامه علائی. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • قوام صفری، مهدی، ترجمه برهان شفا. • ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، النجاة. • حلی، حسن بن یوسف، الجوهر النضید. • خواجه نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، اساس الاقتباس. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۷ - پانویس
۸ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «برهان ان»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۱۲/۱. |